Ogrody lecznicze. Co sprawia, że ogród jest leczniczy?

Witajcie na naszym blogu! Jest to miejsce, w którym będziemy dzielić się naszą wiedzą i doświadczeniem. Ponieważ zawodowo i naukowo łączymy ze sobą świat architektury i architektury krajobrazu, na samym początku chciałabym poruszyć temat rosnącego zainteresowania leczniczym oddziaływaniem przyrody na człowieka.

Trend „powrotu do natury” staje się coraz bardziej popularny, nie tylko w codziennym życiu, ale również w medycynie. Nie jest to jednak nowe zagadnienie. Już od czasów starożytnych ludzie dostrzegali silne powiązanie między człowiekiem a przyrodą (Brzezieński 2015). To właśnie ona dostarczała im wiedzy o otaczającym świecie i zapewniała pożywienie. Niejednokrotnie odbierana była również jako „święte miejsce” oferujące chwilę refleksji. Święte gaje, strumienie, potoki czy formacje skalne dawały przeświadczenie o duchowym połączeniu z przyrodą (Gharipour i Zimring 2005). Jednak wraz z rozwojem i upadkiem kolejnych cywilizacji, przekonanie o wzajemnej zależności przyrody i człowieka traciło na wadze. Koniec XIX wieku, wraz z postępem przemysłu i nasileniem urbanizacji położył kres szczególnej więzi człowieka ze światem przyrody (Gesler i inni 2004, Cooper Marcus 2007).

Na szczęście dziś znowu zaczęliśmy dostrzegać, jak korzystny może być kontakt z naturą (Cooper Marcus, Sachs 2014). Już pod koniec XX wieku w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono badania, które wykazały, że widok zieleni może zmniejszyć poziom stresu u pacjentów i przyspieszyć rekonwalescencję (Urlich 1984). Jedno z badań, przeprowadzone przez Rogera Urlicha, polegało na porównaniu ilości przyjmowanych leków przeciwbólowych przez pacjentów, z których część przebywała w salach z widokiem na zieleń, a pozostali mieli widok na sąsiednią ścianę budynku. Wyniki jednoznacznie pokazały, jak duży potencjał tkwi w przyrodzie. Świadomość tego, jak natura wpływa na nasze zdrowie i samopoczucie, jeszcze nigdy nie była tak powszechna. Liczne opracowania potwierdzają, że harmonia między ciałem a duchem jest kluczem do szybkiego powrotu do zdrowia (Sakallaris i inni 2015, Gesler 2003).

_{Widok na roztaczający krajobraz czy nawet prosty na trawy i drzewa może wspierać zdrowie i proces leczenia. Badania wskazują, że ludzie czerpią korzyści emocjonalne i fizyczne z oglądania lub przebywania w przestrzeniach zdominowanych przez naturę — nawet przez zaledwie pięć minut}

Co to są ogrody lecznicze?

Ogrody lecznicze to przestrzenie, które łączą nas z naturą w sposób wyjątkowy. Spacer po lesie, pracowanie w ogrodzie czy nawet tylko patrzenie na przyrodę z okna może wywołać pozytywne emocje. Ale ogrody lecznicze idą o krok dalej. Są zaprojektowane w taki sposób, aby wspierać nasze zdrowie i dobrostan (El-Barmelgy 2013). Mowa tu o ogrodach leczniczych, określanych również jako ogrody terapeutyczne.

Czym ogrody te różnią się od zwykłych ogrodów? Wiemy już, że sama przyroda posiada przecież walor leczniczy. Jednak ogrody lecznicze są przestrzeniami skupiającymi się szczególnie na aspekcie leczniczym. Dostosowane są programem funkcjonalnym czy ukształtowaniem do potrzeb ich użytkowników. Również elementy przestrzenne czy szata roślinna ukształtowane zostały z myślą o poprawie i wspomożeniu stanu zdrowia. Takie ogrody są pomocne szczególnie przy procesie rekonwalescencji.

Dosadniej swoją wizję ogrodów leczniczych pokazuje m.in. wspomniany już Roger Ulrich, który podaje: „Ogród leczniczy jest różnorodnością cech ogrodu, które wspierają regenerację, odbudowę, mają pozytywny wpływ na pacjentów, odwiedzających oraz personel. Jakość takiego ogrodu zależy od obecności zieleni, w bardziej naturalnej odsłonie, kwiatów czy wody” (Ulrich 1999). Ponadto, Clare Cooper Marcus, amerykańska pionierka w temacie badań nad zagadnieniem ogrodów leczniczych dodatkowo zwraca uwagę, że „sama obecność w ogrodzie uzdrawia” (Cooper Marcus, Barnes 1999). W innych opracowaniach znajdziemy podkreślenie znaczenia dostosowania przestrzeni do jego użytkowników. Mara Eckerling podaje: “ogród leczniczy to założenie lecznicze, zaprojektowane w taki sposób aby wpływać pozytywnie na odbiorców danej przestrzeni” (Eckerling 1996).

_{Różnorodność form i barw roślin zachęca do odkrywania ogrodu. Badanie najdrobniejszych szczegółów przyrody może zmniejszyć stres poprzez odwrócenie uwagi od negatywnych emocji}

Gdzie tworzone są ogrody lecznicze?

Ponieważ ogrody lecznicze są przestrzeniami specjalistycznymi, nie bez znaczenia jest ich miejsce tworzenia. Najczęściej zakładane są one przy szpitalach czy innych ośrodkach oferujących opiekę leczniczą czy opiekuńczą (domy dziecka, ośrodki rehabilitacyjne, sanatoria, domy opieki czy placówki spokojnej starości).

Potrzeby środowiskowe pacjentów są coraz lepiej rozumiane. Obecnie możemy być świadkami rewolucji w postrzeganiu i świadczeniu opieki zdrowotnej, gdzie środowisko fizyczne zyskało znaczenie w procesie leczenia. Popularne staje się holistyczne podejście, w który pacjent leczony jest całościowo, nie leczy się tylko konkretnych schorzeń (Cooper Marcus, Sachs 2014). Ogrody mogą również stanowić element profilaktyczny i wspierający nasze zdrowie. Ogrody lecznicze powinny również służyć jako miejsce wytchnienia osobom zdrowym, które posiadają potrzebę głębszego kontaktu z naturą (El-Barmelgy 2013).

_{Trend w kierunku opieki skupionej na potrzebach pacjentów stale się rozwija. Przykładem obiektu, w którym przeobrażono teren utwardzony w zieloną oazę, jest szpital kliniczny w Brukseli. Ogród ten utworzono w roku 2016 w miejscu parkingu samochodowego, zaprojektowany został przez pracownię OMGEVING jako ogród wejściowy}

Założenie ogrodu z myślą o jego leczniczych właściwościach wymaga nie tylko odpowiedniego zagospodarowania przestrzeni, ale także znajomości jego przyszłych użytkowników. Biorąc pod uwagę różnorodność potrzeb odbiorców, specyfikę procesu leczenia w zależności od schorzeń, we współczesnych badaniach wskazywane są pewne cechy charakterystyczne. Do uniwersalnych zasad należy zapewnienie tak zwanego pozytywnego rozproszenia, czyli możliwości ucieczki od środowiska ściśle kojarzącego się ze szpitalem. Ogród powinien także dawać poczucie bezpieczeństwa i prywatności. Przestrzeń ta powinna być również zaprojektowana w duchu projektowania uniwersalnego i uwzględniać potrzeby osób z niepełnosprawnościami (Cooper Marcus, Sachs 2014). Ogród może być ukierunkowany na czynne aktywności i umożliwiać przeprowadzanie zajęć terapeutycznych, takich jak hortiterapia, fitoterpia, chromoterapia czy aromaterapia. Ogród zaprojektowany powinien być również z myślą o biernym spędzaniu czasu. W tym przypadku istotne będzie ukształtowanie ogrodu, które wspomaga pogłębienie uczucia bliskości natury, wyciszenie, medytację czy rozważania (AHTA 2014).

W tym kontekście warto spojrzeć na współczesne zagospodarowanie terenów przyszpitalnych w Polsce, które często ogranicza się do zieleńców czy skwerów, pełniących głównie funkcje reprezentacyjne. Skutkiem tej tendencji jest niewielka dbałość o kształtowanie otoczenia placówki leczniczej w kontekście oddziaływania na pacjentów.

_{Ogród przy Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym im. św. Barbary w Sosnowcu}

Dzisiaj ogród nie stanowi już jedynie ozdoby. Jest integralną częścią obiektów leczniczych, gdzie dostrzega się ich terapeutyczne właściwości. Ogród ukształtowany jako ogród terapeutyczny dodatkowo wspomaga walkę z chorobą. Jak pokazuje wiele badań oraz przykładów założeń ogrodowych, dana walka może być prowadzona w przyjaznym środowisku, jakim jest właśnie ogród. Dlatego też musimy promować zakładanie ogrodów w różnej formie przy obiektach leczniczych.

Jaka jest wartość ogrodów leczniczych?

W tym świetle konieczne jest rozpowszechniane ważnej roli, jaką odgrywa środowisko naturalne w aspekcie prozdrowotnym człowieka. Codzienność przepełniona stresem, w świecie coraz to bardziej przebodźcowanym sprawia, że chętniej szukamy i odnajdujemy spokój wśród przyrody.

Konieczne jest więc przywiązanie większej wagi do odpowiedniego zagospodarowania terenu zieleni przy obiekcie leczniczym. Istnieje wiele zagranicznych przykładów (głównie z terenu Stanów Zjednoczonych czy krajów skandynawskich), które mogą stanowić inspirację dla dalszych działań. Większość ogrodów zakomponowana została z uwzględnieniem wytycznych płynących z badań nad relacją człowiek-przyroda. Ten aspekt uwidocznia wartość prowadzonych badań, które nie tylko dostarczają informacji na temat przedmiotowej zależności, ale także stanowią cenne źródło wiedzy dla projektantów – architektów krajobrazu. Przede wszystkim ukazują dodatkowe źródło zdrowia dla każdego z pacjentów jak i okolicznych mieszkańców.

W szerszym spojrzeniu, zakładanie ogrodów leczniczych może stanowić ważny element rozwoju współczesnych miast, który może wspomóc walkę z chorobami cywilizacyjnymi oraz społecznymi (Cooper Marcus, Barnes 1999). Warto więc podjąć próbę popularyzacji koncepcji tworzenia tych niezwykłych ogrodów na gruncie lokalnym.

_{Różnorodne faktury, barwy i zapachy roślin są bardzo potrzebnym kontrastem dla często obcych i niepokojących widoków i zapachów wewnętrznego środowiska szpitalnego}

Bibliografia

American Horticultural Therapy Association, Definitions and Positions – Gardening Therapy, 2014. https://ahta.memberclicks.net/assets/docs/final_ht_position_paper_updated_409.pdf (data dostępu: 15.01.2018)

Tadeusz Brzeziński, Historia medycyny, Warszawa 2015

Clare Cooper Marcus, Healing Gardens in Hospitals, „Interdisciplinary Design and Research e-Journal”, 2007

Clare Cooper Marcus, Marni Barnes, Healing Gardens. Therapeutic Benefits and Design Recommendations, John Wiley, New York 1999

Clare Cooper Marcus, Naomi Sachs, Therapeutic Landscapes. An Evidence-Based Approach to Designing Healing Gardens and Restorative Outdoor Spaces, Wiley, New Jersey 2014

Mara Eckerling, Guidelines for Designing Healing Gardens, „Journal of Therapeutic Horticulture, Vol. 8, 1996

Hesham El-Barmelgy, Healing garden design, “International Journal of Education and Research”, Vol 1, No 6, 2013

Wilbert Gesler, Healing places, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham, Maryland; Oxford, England, 2003

Wilbert Gesler i inni, Therapy by design: evaluating the UK hospital building program, „Health & Place”, Vol. 10, Issue 2, 2004

Mohammad Gharipour, Craig Zimring, Design of gardens in healthcare facilities, „Environmental Exposure and Health”, Vol. 85, 2005

Bonnie Sakallaris i inni, Optimal Healing Environments, „Global Advances in Health and Medicine”, Vol. 4, Number 3, 2015

Roger Ulrich, View through a Window May Influence Recovery from Surgery, „Science”, Vol. 224, Issue 4647, 1984

Roger Ulrich, Effects of gardens on health outcomes: theory and research [w]: Clare Cooper Marcus, Marni Barnes (red.), Healing Gardens: Therapeutic Benefits and Design Recommendations. John Wiley, New York 1999